Elim dep esiktegi basyn tórge súıregen esil erlerdiń talaıynyń basyn jutqan stalındik zulmat «jumǵan aýzyn ashpaıtyn, qoıdan da qońyr» (J. Bekturov) Beıimbet Maılındi de aınalyp ótpedi.

Beıimbet 1937 jyldyń qazany aıynyń 6-sy kúni ustalǵan. İlıastan 53 kúnnen keıin, Sákennen 12 kúnnen keıin tutqyndalýynyń mánisi – onyń sol kezderde qalada bolmaýymen, qazaqtyń alǵashqy kórkem fılmi «Amangeldini» túsirýdiń basy-qasynda bolýymen túsindiriledi. Bul jerdegi bir qyzyq nárse, úkimet basy Mırzoıan «Sáken men İlıas ustaldy, Beıimbettiń atyna jazylǵan materıaldar da kóp. Ol da ustalady-aý» dep Ǵ. Músirepovke habarlasypty. Ǵabeńniń «Onda fılmdi qaıtemiz?» degen saýalyna «Fılm túsirile bersin. Bir amaly tabylar, bizge fılm kerek» dep jaýap beripti. Qarakesek degen jerde fılmniń túsirilý tobyna jetip barýǵa, tutqyndap áketýge seskendi me, istiń artyn kútken.

Beıimbettanýshy qalamger Toqtar Beıisqulovtyń «Qıly zaman azaby» kitabynda «Sonymen Beıimbettiń kesheýildetip tutqyndalýynyń sebepkeri Mırzoıan ekenin bildik, biraq ol kisiniń de qorǵap qalýǵa shamasy kelmegeni repressıanyń asa kúshti bolǵanyn baıqatady. Qarsy turar, qorǵanar kúsh-qaırat qaıdan bolsyn, sózben de, kúshpen de baılap-matap jatqanda» dep jazylypty. Alaıda sońǵy kezderi jarıalanǵan málimetterge oraı Mırzoıannyń shyn máninde qandaı adam ekeni, onyń qazaq ıntellıgensıasynyń kózin joıýǵa Stalınnen lımıt suraǵany, sóıtip bas kóterer er qaldyrmaı, túbegeıli qurtyp jiberýdi kózdegen zymıan, surqıa ekeni anyq áshkerelendi.

Mırzoıannyń zymıandyǵyn áshkerelegen hat ►

NKVD jendetteri kelip jazýshyny alyp keterdegi oqıǵa joǵaryda atalǵan kitapta bylaısha baıandalady: «Úıden shyǵar kezde Beıimbet báriniń betinen súıipti de, Áýkenge: Áýken, sen balanyń úlkenisiń ǵoı. Myna baýyrlaryńa qamqor bol. Kitaptarymdy saqtap júr» – deıdi. Dalaǵa shyǵyp, «qara quzǵynǵa» jaqyndaı bere Beıimbet jalt burylyp, ekinshi qabatta balkonda jylap turǵan balalarynan kóz almaı turyp qalady. Qasyndaǵy jendetter yryq bersin be, eki jaqtan julqyp, dedektetip alyp kete barǵan» (229-b).

«Beıimbet ustalǵan kezde jigitter qatty kúńirendi. Soqtaldaı azamattardyń keıbiri redaksıada («Sosıalısik Qazaqstan») otyryp, «naqaqtan kúıdiń-aý» dep jylaǵany áli esimde», – dep eske alady sol zaman kýágeri Ámına Elenova.

Beıimbet Maılınniń urpaqtary: birinshi qatarda (soldan ońǵa qaraı): Beıimbettiń zaıyby Gúljamal, shette otyrǵan qyzy Rázıa (Roza), ortadaǵy Ábilqasym, ekinshi qatarda (soldan ońǵa qaraı): uldary Mereke, Edil, ortadaǵy kúıeý balasy Qadyr, janyndaǵy qyzy Gúlsim

Al áıgili jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń Jazýshylar odaǵynda ótken partıa jınalysynda «Beıimbet ustalypty. Men de estidim. Biraq, Beıimbet halyq jaýy emes, Beıimbet halyq jaýy bolsa, men de halyq jaýymyn» dep arasha túskeni barshaǵa aıan.

T. Beıisqulov UQK qaıta-qaıta suranyp, ótinish jazyp júrip, Beıimbetti tergeý isine baılanysty qujattarmen tanysqanyn aıtady. Basqa aıyptylarǵa qaraǵanda Beıimbettiń isi 1 tomǵa jınaqtalyp, onda 18 qujat tirkelgen eken. Ómirbaıany, fotosýreti, ár túrli anyqtama qaǵazdary, tutqyn anketasy, sosyn hattamalar tizimimen tanysyp shyqqan ǵalym jelke tusynda eki qyzmetkerdiń baqylap turǵanyn da jasyrmapty. Sonda bir qyzyǵy deıdi, Beıimbettiń aıybyn tergep tekserý kezinde naǵyz kýáger adamdardy shaqyrmaı, bógde, múldem beıtanys bireýlerdi kýálikke júrgizgeni tańdaı qaqtyrǵan. «B. Maılındi synnyń naızasymen túırep júrgen Q. Júsipbekov, M. Qarataev, T. Jarokov, qorǵap júrgen Ǵ. Músirepov, taǵy basqalardyń kýáge tartylmaýy qalaı? Braının men Shafıro degender nege shette qalǵan? Qaıdaǵy bir Beıimbettiń aralasy joq adamdardan jala japqan túsinikterin alý kúmán týǵyzady», – deıdi beıimbettanýshy ǵalym.

Ádebıette antısovettik úgit jumystarymen shuǵyldanǵan, osyndaı maqsattaryn iske asyrý úshin S. Sadýaqasov basqarǵan topqa qosylǵan, sovetke qarsy «Jalbyr», «Maıdan», «Taltańbaı» degen pesalar jazǵan, birneshe adamdy antısovettik ultshyl uıymǵa kirýge kóndirgen, basqa da san túrli aıyptardy Beıimbetke negizsiz jaýyp, atyshýly 58 baptyń 2, 7, 8, 11-tarmaqtary boıynsha aıyptaǵan.

Kúıeýin tergeý barysynda Gúljamal Maılına onymen kezdespekke sur úıge áldeneshe ret barsa da, kezdese almaıdy. Tek bir aıdan keıin ǵana jolyǵa alady. «Bul tergeýdiń aıaqtalyp qalǵan kezi. Kezdestirgenin qaıtsin, kóp sóılestirmedi. Sheshilip áńgimelespek bolǵan Gúljamal ústi-basyn, bet-júzin kórip shoshyp ketedi.

Beıimbettiń áli tiri ekenin kórip táýba etedi. Ózin sabyrly ustasa da, shashyn taqyrlap alyp tastaǵanyn kórip:

– Saýsaǵyńmen shıyryp otyratyn shashyńa deıin qaldyrmapty-aý, endi neńdi buraısyń? – dep kóz jasyna erik berip alǵan. Birde  aýzyn ashyp edi, tisterin kórip qalǵan Gúljamal:

– Sumdyq-aı, tisterińdi de syndyrypty, kim sonsha? – dep suraıdy shoshynyp. Sol-aq eken, birge kelgen tergeýshi: – Bul jer kýrort emes qoı! – dep kekete sóıledi. Jan alǵysh qasyńda otyrsa, adam aqtarylyp sóılese ala ma?

Jazýshynyń jary Gúljamal Maılına

– Gúljamal, jylaı berme, ustamdy, myqty ediń ǵoı. Balarǵa ıe bol, aýylǵa bar, ol jaqta jeńildeý. Meniń qoljazbalarymdy  saqta, áli zaman ózgeredi, sonda olar saǵan kerek bolady, – dep kóńili buzylyp, muńaıǵan eken» (231-b.).

Adam janyn túrshikterer shaǵyn ǵana epızodtan taý tulǵalardy qalaı aıaýsyz tergep, qol jumsap, janyshtaǵanyn ańǵarasyz.

Arystyń atylǵan kúniniń ertesinde (27 aqpan) áıeli Gúljamal Maılına onyń kıimin baryp alǵan. Bul oqıǵa týraly qyzy Rázıa: «Sheshem úıge jylap keldi. Ákemmen kezdesýge barǵan eken. Ulyqsat bermepti. Qolynda ákemniń sur jadaǵaıy. Sol kúzdik paltony qushaqtap eńirep qoıa berdim. «Papamnyń paltosy ǵoı. Ózi qaıda?» deımin. «Jetim boldyńdar. Endi papalaryń joq» dedi sheshem», – dep baıandaıdy. «Alǵashynda alys jaqqa aıdaldy» dep aldaǵan túrme jendetteri keıin jazýshynyń ólimi týraly kálikke «júrektiń-mıokardıo aýrýynan qaıtys boldy» dep jalǵan málimet bergen.

Beıimbettiń ómiri men shyǵarmashylyǵyn jan-jaqty zerttegen Toqtar Beıisqulovtyń kórsetýinshe, áıgili jazýshyny aıyptaıtyn sot otyrysy 26 aqpanda 12.30-da bastalyp, 12.45-te aıaqtalǵan. Ulttyq ádebıet klassıginiń ómirin jalǵyz oqqa baılaǵan úsh-aq adamnyń sheshimine nebary 15 mınýt ýaqyt ketken. 

Beıimbet atylǵan 26 aqpan kúni basqa da 36 adamnyń ómiri qıylǵan.  Olardyń ishinde İ. Jansúgirov, İ. Qabylov, S. Qaratileýov, J. Shanın, t.b. bar edi. Osy jerde artyq bolmas dep, «SSRO Joǵarǵy soty kollegıasynyń Almaty qalasynda 1938 jyldyń aqpan-naýryz aılarynda ótken jyljymaly sesıanyń úkimi boıynsha 25 aqpannan 13 naýryzǵa deıingi aralyqta 631 adamnyń atylǵany» jaıly demograf-ǵalym M. Tátimovtiń deregin keltire keteıik.

Jazýshyny aqtaý týraly anyqtama 

Qazaq ádebıetiniń klassıgi Beıimbet Maılın 1957 jyly 16 sáýirde aqtalǵan. «Ádilet» qoǵamynyń tyńǵylyqty jumystarynyń nátıjesinde belgili bolǵandaı, uly jazýshynyń súıegi Almaty irgesindegi Jańalyq aýylynda máńgilik damyl tapqan.

Derekkózi: National Digital History

Zańǵar Kárimhan